ERİYİK NEDİR?
Biraz önce yapmış olduğumuz deneylerde eriyik ve özellikleriyle karşılaşmış oluyorsunuz. Nitekim elde etmiş olduğunuz su ve tuz karışımı ERİYİK’ten başka bir şey değildir.
Bu deneylerde tuz eriyen, su ise eritendir. Suyun içinde az miktarda tuz eritilmişse eriyik az tuzludur ve sulandırılmış (dilüe) olarak tanımlanır. Eğer bol miktarda tuz eritilmişse bu durumda eriyik derişik (konsantre) olarak bilinir ve tadı çok tuzludur.
Eritenin içinde eriyeni daha çok eritmeye imkan kalmamışsa eriyiğin bu haline doymuş denilir.
2’nci deneydeki eriyiğin doymuş bir eriyik olmasının nedeni ilave edilen tuzun erimeden dibe çökmesidir. Öyleyse 3’üncü deneyden alınan sonucun yararı nedir?
Eriyen maddenin, eriten bir madde içinde eriyebilme yeteneği sıcaklığa bağlıdır. Su ve tuz örneğimizde de görmüş olduğunuz gibi erime olayı ısıtılma ile artmaktadır.
DEĞİŞİK ERİYİK TÜRLERİ
Eriyik, her şeyden önce katı bir maddenin (mutfak tuzu) sıvı bir madde (su) içinde dağılarak homojen (bir yapımlı) olarak meydana getirdiği saydam bir sıvıdır. .
Gerçekte başka tür eriyikler de vardır:
Bir sıvı ile diğer bir sıvı, bir gaz ile bir başka gazın karışımları gibi çeşitli örnekler saymak mümkündür.
Diğer taraftan su ile alkol karışımı, bir sıvının başka bir sıvı içindeki eriyiğidir.
Saltz suyu, bir sıvı (su) içindeki bir gazın (karbondioksit) eriyiğidir.
İlk örnekteki maddeleri değişik miktarlarda da karıştırmak mümkündür. Ancak bu eriyikte eritenle eriyeni saptamak imkansızdır. Yani birbiri içinde bu derece karışmış iki ayrı madde bir yapımlı eriyiği meydana getirmişlerse eritenle eriyeni bilmek önem taşımaz ve bunun tespiti için büyüteç de kullanılsa hiçbir sonuç alınmaz.
Konumuza başka bir örnekle devam edelim: Zeytinyağıyla suyun karışımı bir eriyiği meydana getirmez. Bunun nedeni suyun içine konulan zeytinyağının küçücük zerrecikler yerine gözle veya mikroskopla görülebilen damlacıklar halinde suda yüzmesidir. Bu deneyde oluşan olaya dağılım denir.
ERİYEN TEKRAR NASIL ELDE EDİLİR?
Suyla tuzu karıştırarak ısıtıp ve alabildiği kadar tuz katıp doymuş bir tuz (veya şeker) eriyiği hazırlayın. Eriyiği soğumaya bırakın. Bir kısım tuzun ayrışarak dibe çöktüğünü görürsünüz (resim a).
Aynı deneyi kullanılan tuz miktarını tarttıktan sonra bir daha yapın (resim b). Tuz ile doymuş eriyiği, kaynatarak eriteni yani suyu buhar haline dönüştürün. Şimdi deney kabının dibine bakın: Arta kalan mutfak tuzudur. Bu tuzu hassas bir teraziyle tartacak olursanız bunun deney başındaki, suda eritilmiş olan tuzun ağırlığına eşit miktarda olduğunu görürsünüz.
ERİTENİN ÖNEMİ
Her madde suyun içinde erimez. Bir sıvı içerisinde erimeyen bir maddenin, o sıvı içerisinde çok küçük parçalar halinde dağılmasıyla meydana gelen sıvıya asıltı (süspansiyon) denir. Buna bir örnek verelim:
İçinde su bulunan bir deney tüpüne bir miktar killi toprak koyup karıştırıldığında suyun bulandığı, killi toprağın erimediği görülür. Karışım bir süre bekletilirse kil zerreciklerinin dibe çöktükleri ve suyun berrak bir hale geldiği izlenir. Böylece yeni bir durum ortaya çıkmış olur:
Kil, içinde bulunması nedeniyle bulandırdığı su ile bir süre için «asıltı» durumunda olmuştur. Bu asıltı (süspansiyon), ağzına konulacak ince bir filtre kağıdından, bir başka deney tüpüne boşaltılırsa, su berrak bir şekilde deney tüpüne akarken kil zerrecikleri de sudan ayrılarak filtre kağıdı üzerinde kalırlar. Aynı deneyi kil zerreciklerinin dibe çökmelerini bekledikten sonra da yapmak ve ilk önce berrak suyu dikkatli ve yavaşça boşaltarak kil kalıntısından ayırmak mümkündür. Bu işlem durulmuş bir sıvıyı bulandırmadan başka bir kaba aktarmak veya süzmektir.
Yapraklara renk veren madde bildiğiniz gibi klorofildir. Ancak bunu suda eritme olanağı yoktur. Suyun başaramadığı bu işlemi alkole yaptıracak olursak sonuç alınabilir. Şu halde alkolün eriten özelliğinden yararlanarak yapraklardaki klorifili çıkartmak mümkündür.
Yan tarafta resimlerini ve tarifini vermiş olduğumuz gibi ıspanak yapraklan metilalkol içine konularak deney yapılabilir.
ERİTEN OLARAK SU
Suda erimeyen maddelerin az olması insanlar ve bitkiler için sevinelecek bir özelliktir.
Bildiğiniz gibi bitkiler için büyük önem taşıyan madensel tuzlar sulu eriyik halinde köklerden bitkinin bütün dokularına ulaşır.
Suyun eritenlik özelliği biyolojik yönden büyük bir önem taşımakta ve hemen hemen bütün maddeleri eritebilmektedir.
Genel olarak kimyasal eriten özelliklerine en yakın olan madde sudur.
Canlılarda yaşantının devamı için gerekli olan suyu diğer bir özelliği de maddeyi değişikliğe uğratmadan eritmesi, yani erittiği maddede kimyasal bir değişim yapmamasıdır. Bu özellik, biyolojik yönden de büyük önem taşır. Bitkiler için gerekli olan maddeler suyun bu özelliği sayesinde hemen hemen ilkel şekilleriyle sağlanırlar.
DAMITIK SU
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL
Damıtık su, suyun en arıtılmış şeklidir. Diğer bir anlatımla, içinde erimiş hiçbir madde bulunmayan sudur.
Siz de damıtık su elde edebilirsiniz. Bir kap içinde kaynamakta olan sudan çıkan buharın üzerine tercihan içinde buz bulunan bir tabak tutun. Soğuk yüzeyle temas edecek olan buhar yoğunlaşacak ve damıtık su, damlalar halinde tabak altında toplanacaktır (soldaki resim).
Laboratuvarlarda bu işlem özel aletlerle yapılır ve buhar haline getirilen suyun yoğunlaşması soğuk su akımıyla soğutulmuş özel borular içinde olur ve damıtık su halinde toplanılır.
SUYUN SERTLİĞİ
Damıtık su, yağmur suyu, musluk suyu, maden suyu gibi çeşitli su türleri temin edin. Bu suları ayrı ayrı deney tüplerine koyun ve her birine yarım santimetre küp sabunlu suyu (mayi sabunun damıtık su veya % 0.5 su içinde eritilmesi tavsiye edilir) damla damla ilave edin.
Her iki tüpü ayrı ayrı çalkalayın ve en az bir dakika kalabilecek olan sabun köpüğü görünce durun.
İlave edilmiş olan sabun eriyiğinin damla sayılarını suların türleriyle beraber bir yere kaydedin. Suları köpürtmek için kullanılan sabunlu suyun damla sayısı o suyun sertlik derecesini bildirir. Bu hale göre en fazla sabun eriyiği kullanılan su en sert sudur. Böylece içindeki erimiş kalsiyum karbonat miktarı en fazla olan suyun en sert su olduğu ortaya çıkar.
1 — Eriyik nedir ve nasıl hazırlanır?
2 — Bir eriyiğe ne zaman sulandırılmış (dilüe), ne zaman derişik ve ne zaman doymuş eriyik denilebilir?
3 — Bir eriyiğin doyma derecesinin ne olduğunu söyleyebilir misiniz?
4 — Bütün eriyikler bir katının suda eritilmesinden mi meydana gelir? Saltz suyu, eriyiğe bir örnek ise su alkol karışımı sizce nedir?
5 — Eriyikle dağılım arasında ne fark vardır?
6 — Bir eriyikten eriyen tekrar nasıl elde edilir?
7 — Bir asıltı, sıvısından nasıl ayrılabilir?
8 — Eriten olarak suyun önemi nedir? Suyun başka bir maddeyi değişime uğratmadan eritmesi ne demektir?
9 — Damıtık su nedir ve nasıl hazırlanır?
10 — Sert sular nasıl tanımlanır?
11 — Su nasıl yumuşatılır?
GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (***)
1 (*) Sıvı veya gaz gibi katı olmayan maddeleri su içinde eritmek mümkün mü-dür? Şu anda aklınıza gelebilecek birkaç örnek veriniz.
2 (*) Kahve veya çay gibi içeceklere çok fazla şeker konulduğunda bardağın dibinde neden erimemiş bir şeker birikintisi kalır?
3 (**) Küçük bir araştırma yaparak şu eritenler içinde hangisinin yağlı maddeleri daha iyi erittiğini bulunuz: Alkol, benzin, su.
4 (**) Yine küçük bir araştırma yaparak deniz suyu içinde erimiş olarak bulunan tuzları bulunuz.
5 (***) 22 santigrad derecesinde ve 20 cc’lik mutfak tuzuna doymuş, bir eriyik hazırlayın. Eriteni buharlaştırıp tuzu eski haline dönüştürün.
Bu usulle suyu yani 20 cc’lik suyu doymuş hale getirecek kaç gram tuza ihtiyaç olduğunu bulabilir misiniz?
Deneyi şemalar halinde gösteriniz.
6 (“*) Su içine, bilinen tuz ile kum koyarak çalkalayın; aşağıdaki usullerden yararlanarak eriyikteki maddeleri ayırmaya çalışın ve her bir deneyin sonucunu söyleyin:
a) Karışımı bekleyip içindeki maddelerin çökmesini sağladıktan sonra süzerek.
b) Çökmüş olan maddeleri karıştırmadan suyu dikkatle filtreden geçirerek.
c) Eriyeni ısıtarak.
Uyarı: a) Bir deney tüpünün dörtte üçüne su koyduktan sonra tuz ve kum ilave edin. Kuvvetlice çalkaladıktan sonra gözlemde bulunun: Suyun başlangıçtaki görünüşü nasıldı? Bulanmasına ne etken oldu? Dinlenmeye bırakınca ne görürüz? Niçin? b) Filtre edip gözlemde bulunun: Filtre edilmiş suyun görünüşü, tadı nasıldır ve filtre kağıdında ne kalmıştır? Niçin? c) Filtre edileni ısıtın ve gözlemde bulunun: Kabın dibinde ne kalmıştır? Görünüşü nasıldır? Kalan acaba suda erimiş tuz olabilir mi? Bunu nasıl ispatlarsınız?
