YANMA VE YAKACAKLAR
Pasın yalnızca havanın bulunması halinde oluşabileceği deney ve gözlemlerle ispatlanmıştır. Bu olayın meydana gelebilmesi için havada bulunan «bir şeyin» kullanılması gerektir. Bu «bir şey» havada yeterli miktarda bulunursa yanabilen bir maddenin yanmasını sağlar. Havadaki aktif kısmı teşkil eden bu «bir şeyin» adı oksijendir.
Bu durumda yanma, «oksidasyonun özel bir kimyasal reaksiyonudur.» Diğer bir anlatımla, kimyasal bir olayda, yakacağın (katı, sıvı veya gaz olabileceğini göreceğiz) oksijenle birleşerek ışık ve ısı meydana getirmesine yanma denilir.
İleride göreceğimiz gibi nefes alma da bir yanmadır. Alev ve ışık görülmemesi olayın yavaş bir şekilde oluşmasındandır. Vücudumuzu ortalama 37° C sıcaklıkta tutmaya yarayacak olan ısı bu olayın sonucudur.
Yakacakların yapılarında hidrojen ve karbon gibi yanabilen elementler bulunur. Yanma halinde karbondioksit ve su meydana getirir.
Yakacaklar, doğal yakacaklar ve yapma Yakacaklar olmak üzere iki gruba ayrılır.
Doğal yakacaklar tabiatta bulundukları şekilde kullanılırlar. Yapma yakacaklarsa, doğal yakacaklardan özel kimyasal ve fiziksel işlemler sonucu elde edilmiş olanlardır.
En önemli katı yakacaklar arasında şunları sayabiliriz: Odun, maden kömürü, linyit, kok, odun kömürü ve benzerleri.
Sıvı yakacaklar arasında petrol, benzin, alkol, mazot ve ispirtoyu sayabiliriz.
Gaz yakacaklar arasındaysa bütan ve havagazını örnek olarak verebiliriz.
YANMA ISISI VE ISI DEĞERİ
Bir miktar fosfor, kükürt ve karbon parçacıkları bularak teneke bir kapak içine koyup; hafif bir alevle bu kapağın ortasını ısıtacak olursanız ilk önce fosforun ve sonra sırasıyla kükürt ve karbonun yandığını görüsünüz.
Yalnız kükürtü kullanırken çok dikkatli olmak gerekir. Zira seri halinde yanmalar meydana getirebilir.
Deneyimiz bir maddenin yanabilmesi için belirli bir ısının gerektiğini öngörmekte olup bu belirli ısıya, o maddenin yanma ısısı denilir.
Çeşitli yakacakların yanma ısıları değişiktir.
Yanma süresince bir ısının meydana geldiğini görmüştük. Bir yakacağın birim miktarının tamamen yandığı zaman meydana getirebileceği ısı, o yakacağın ısı değeridir.
Bir birim ölçüsündeki yakacağın ısı değeri yandığı zaman çevresine verdiği ısı miktarıdır.
KARBONMONOKSİTE DİKKAT!
Mangal kömürü veya odunun yanması sonucu çıkan gazlardan zehirlenmiş insanlar hakkındaki haberleri gazetelerde sık sık görürüz.
Neden, odun ve kömür gibi yakacakların gazlan acaba bazen öldürücü nitelik taşırlar?
Yanma olayında ilk önce karbon monoksit olarak adlandırılan gaz meydana gelir. Bu gaz çoğunlukla yeterli miktarda hava bulunması halinde yanarak karbon dioksit bileşik gazını meydana getirir. Ancak soğuk bir saha ile temas sonucu süratli bir şekilde soğuması halinde veya yeterli hava bulunmazsa bu değişim oluşmaz.
Karbon dioksit zehirli bir gaz değildir. Ancak solunum için elverişsizdir. Bütün yanmalarda ve hatta canlıların solunumlarında bile meydana gelir.
Karbon monoksit ise zehirli bir gaz o- lup, kokusuz bulunması nedeniyle özellikle tehlikelidir.
Özetleyecek olursak; karbon yanmasının tam olmaması halinde karbon monoksit meydana geldiğine göre biraz önce belirtilmiş tehlikenin önüne geçmek için iyi çalışmayan ve yakacağını tam yakmayan araçları kesinlikle kullanmamak gerekir.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL
1 — İçinde mum yakılmış bir deney kabının içine yanan bir kibrit sokulduğunda sönmesinin nedenini açıklayabilir misiniz?
2 — İçinde paslandırılmış demir tozları bulunan bir şişede aynı olayın meydana gelmesinin nedenini biliyor musunuz?
3 — Bir mumun yanması veya pasın meydana gelmesiyle havada meydana gelen «değişme» nasıl izah edilir?
4 — Yanma olayında veya pasın oluşumunda tüketilen gazın adı nedir?
5 — Oksijen neden solunum için gereklidir?
6 — Yakacak nedir? Tanıdığınız yakacakları sayın.
7 — Bütün yakacaklar aynı sıcaklıkta mı yanar?
8 — Bir yakacağın yanma ısısı nedir?
9 — Bütün yakacakların meydana getirdikleri ısı aynı ölçüde midir?
10 — Bir yakacağın ısı değeri nedir?
11 — Karbon monoksit neden çok tehlikelidir?
12 — Karbondioksit neden tehlikelidir?
GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (**’)
1 (*) Bir kibriti yakmak için neden başını kutunun ilaçlı kenarına sürteriz?
2 (**) Güneş neden dünyanın tek ısı kaynağı olarak tanınır?
3 (*“) Birkaç çeşit yakacak sıralayın ve nerede kullanıldıklarını belirtin.
