YAPRAKLARIN DÖKÜLÜŞÜ
1 — Bir koruda gezinirken kuru yaprakların ayaklarınızın altında hışırdayarak ezildiklerini duyuyorsunuz. Sonbahar mevsiminde bitkilerin yapraklarını dökmelerinin nedenini biliyor musunuz? Acaba daima ağaçlarında kalsalardı ne olurdu?
2 — Bir ormanda dolaşacak olursanız bazı ağaçların yap aklarını hiç dökmediklerini görürsünüz. Bunlarda bir farklılık vardır. Acaba bu özelliğin nedeni yaprakların şekli veya ağaçların kabuğu mudur? Yoksa bulundukları çevrenin etkisi midir?
3 — bu mevsimde sarı, turuncu ve koyu kırmızı olan yaprakların yanı sıra hafif yeşil kalmış olanlarına da rastlamak mümkündür. Dökülmeden önce yaprakların neden sarardıklarını acaba hiç merak ettiniz mi?
SARARAN YAPRAKLAR NEDEN DÖKÜLÜR?
Bu, bitkinin kış ikliminin güçlüklerine karşı koyabilmek için yaptığı hazırlıktır.
Bitkilerin yaşantılarını sürdürebilmek için topraktan oldukça bol miktarda madensel tuzlan emmek zorunluğunda bulunduklarını unutmamak gerektir. Ancak bu tuzların güç erimeleri nedeniyle bitki, çok su emmekle yükümlüdür. Topraktan yapraklara tuzları taşıyıcı bir fonksiyonu olan bu fazla suyun da yapraklar yolunda dışarıya atılması gerekir.
Yaprağın terlemesi olarak adlandırılan bu olayda su, buhar şeklinde ve fazla miktarda dışarıya atılır.
Bitkilerin yaşantısında en önemli faktörlerden biri de bu terleme olayıdır.
Yaprakların alt yüzlerinde bulunan ve gözenek olarak adlandırılan ufacık delikçikler, ancak mikroskopla incelendiğinde görülebilirler. Çıplak gözle görülebilecek olan sık bir damar ağının taşıdığı su, bu gözeneklere ulaşma olanağını bulur.
Bu damarlar yaprağı kınıyla dala bağlayan sapın içinden gelirler ve yaprak- ayası olarak isimlendirdiğimiz yüzeye dağılırlar.
Damarların tıpkı insan vücudundakine benzer görevleri vardır: Önce köklerin topraktan aldıkları su ve madensel tuzları taşırlar, sonra yapraklarda oluşan şekerli ve diğer önemli maddeleri bitkinin bütün organlarına dağıtma görevini yerine getirirler.
Bu oldukça karışık işlem sonucu, bitkinin almış olduğu su miktarı ile yapraklarının terlemeyle kaybettiği su buharının belirli bir dengede tutulması başarılır.
Toprak ısısı belirli bir derecenin altına düştüğü zaman, kökler aracılığıyla elde edilen suyun miktarında azalma olur ve bu azalma hiç su almama derecesine kadar varır. Bu durumda yapraklar terlemeye devam ederlerse bitki, suyunu kaybedeceğinden tamamıyla kuruyacaktır.
Terleme olayının diğer bir zararı da ilk soğuklarda bitkinin kaybedeceği ısıdan ayrı olarak bir miktar daha ısının kaybına yol açması ve uyumakta olan tomurcuk özlerinin donmasına ve sonuç olarak da bitkinin ölümüne yani kurumasına sebebiyet vermesidir.
İşte bu nedenlerle havaların soğumasıyla terlemenin de sona ermesi ve yaprakların düşmesi zorunluğu ortaya çıkar.
YAPRAKLAR DÖKÜLMEDEN ÖNCE NEDEN SARARIRLAR?
Bitki, yaprak gibi kıymetli bir organından ayrılmadan önce yaprakta bulunan yararlanabileceği bütün maddeleri bünyesine çeker. Özellikle bitkinin klorofil özümlemesini yapan ve yaprağın yeşil kısımlarında bulunan renkli kloroplast hücrelerinden yararlanır. Böylece bitki, yaprağını sarı ve gereksiz bir kalıntı olarak ölüme terk eder.
Bu arada katı bir durumda olan klorofilin, yaprağı terk edebilmesi için önce erimesi gerektir, işte bu noktada bitkide bulunan bazı maddeler faaliyete geçerek klorofilin çözülmesini sağlarlar. Eğer bu maddeler renksizseler yaprak sarı kalır; renkliyseler yaprağa sarıdan ziyade turuncu bir renk verirler.
Sonuç olarak diyebiliriz ki, yaprakların dökülmesi iki nedene dayanır: Bir yandan kışın sert ikliminde ağacın yaşamasını sağlarken, öbür yandan onu birçok zararlı maddeden kurtarmış olur.
Ancak, tabiatın almış olduğu tedbirler bununla da bilmemektedir. Zira yaprağının düşmesiyle sapının ağaçtan ayrılacağı noktada meydana gelecek küçücük bir yara, bitki için zararlı olabileceğinden bu yerde mantarlı ince bir zar oluşur ve yaprağın düşmesiyle birlikte burasım ve belirecek tomurcuğu tam anlamıyla örter.
YAPRAKLARI HER MEVSİMDE YEŞİL KALAN AĞAÇLAR
Aklınıza şöyle bir soru gelebilir: Acaba çam ve köknar gibi ağaçların yaprakları kışın neden dökülmezler?
Bu tür ağaçlarda yaprakların iğne gibi (iğne yaprak) ince ve düz (spatül yaprak) şekillerde olması, yaprak ayasındaki terleme yüzeyini küçülttüğünden su kaybı da azalmaktadır.
Çam ve köknar gibi kışın yapraklarını dökmeyen başka ağaçlar da vardır. Bunlar, yaprak ayaları ince kıl veya ince tüyle veya mumlu maddelerle kaplı olan (adaçayı ve zeytin gibi) bitkilerdir.
GÖZDEN GEÇİRME VE BİLGİYİ KONTROL
1 — Sararan yapraklar neden dökülürler?
2 — Bir yaprağın yapısı nasıldır?
3 — Yaprağın damarları nedir ve ne işe yararlar?
GÖZLEMLER (*) ARAŞTIRMALAR (**) PRATİK DENEYLER (*•*)
1 (*) Çınar, atkestanesi, asma, kestane ve defne, çobanpüskülü, sarmaşık, çam, gibi bitkilerin yapraklarını yeşilken inceleyin. Bunlardan ilk saydıklarımızın yaprakları dökülürken öbür bitkilere ait yaprakların neden dallarında kaldıklarını açıklayın.
2 (**) Yüksek ve alçak dağlık bölgelerde yapraklarını dökmeyen ve döken ağaçlar üzerinde bir araştırma yapın ( bunlar hangileridirler, nerede bulunurlar, özellikleri —gövde ve taç yapılışları— yararları gibi).
3 (***) Yapraklarını döken gruptan bir ağacın yaprağını ağaçtan tam ayrılmayacak şekilde sapından kırın ve solup sararışını İnceleyin. Doğal yoldaki sararmadan başka biçimde gelişecek bu olayın nedenini açıklayın.
4 (***) Bir çobanpüskülü (veya defne) yaprağıyla bir kiraz (veya karaağaç) yaprağı bulup güneşe bırakın; hangisi ve neden daha çabuk solar?
5 (***) iki böğürtlen (veya zeytin) yaprağı alıp, bunlardan birinin üst diğerininse alt ayasını güneşe gelecek şekilde bir süre bırakın. Acaba hangisi önce solacaktır? Neden? (Bünyelerini iyice inceleyin!)
6 (***) Sonbaharda dökülmüş olan çeşitli tür yaprakları toplayın ve bir kartona sıralayın. Ağacının cinsini, bulunduğu yeri ve tarihi belirtin.
7 (***) Bir ağacın değişen mevsimlerde geçirmiş olduğu safhaları not edin. Uyarı a) Nerede bulunur? Gövde ve dış görünüşüyle rengi nasıldır?
b) Tomurcukları nasıldır (Şekil, renk, dal üzerindeki duruş şekilleri)? Hangi tarihte ilk tomurcukları açılmıştır?
c) Yapraklarının özellikleri nelerdir (Şekil, yaprak kenarı, damarlar, saplı veya sapsız oluşları)?
d) Çiçekleri nasıldır (tam çiçek, erkek çiçek, dişi çiçek, bir eşeyli çiçek, bir evcikli çiçek, iki evcikli çiçek, saplı veya sapsız çiçek, taçyaprakları sayısı, yumurtalık durumu gibi…)? İlk çiçekleri ne zaman açıldı?
e) Meyveleri nasıldır (etli veya kuru, çekirdekli veya çekirdeksiz, yenilebilir veya zehirli gibi…)? Ne zaman olgunlaştılar?
f) Gövdesi ve yaprakları üzerinde parazitler bulunuyor mu? Hangileridir?
g) Bu ağaç insan için yararlı mıdır?
